ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 14، شماره 7، مهر 1400 ، شماره پی در پی 65

بازتاب روایت‌شناسی نیایش در اشعار شاعران قرن ششم باتکیه بر اشعار «سنایی، نظامی، عطار»

صفحه (65 - 82)
اصغر سلیمانی ، رقیه رضایی (نویسنده مسئول)، ناهید اکبری
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1399
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1399

چکیده

زمینه و هدف: روایت‌شناسی از دیدگاه ساختارگرایان به مطالعه طبیعت، شکل و نقش روایت میپردازد و میکوشد توانایی و فهم متن روایت را نشان دهد. در همه ادیان آسمانی متناسب با تلّقی و درک انسانها از دین، شیوه هایی برای رازونیاز با معبود فراهم شده است. شاعران بعنوان دارندگان روحهای لطیف و حساس، در لابلای اشعار خود مناجاتهایی نغز و دلنشین گنجانده اند که از لطیفترین فرازهای آثارشان است. دیدگاه روایت‌شناختی نیایش باعث آشنا شدن با جلوه های هنری این نوع ادبی میشود‌ و بر ارتباطات ممکن میان نیایشها و متن روایی، بویژه «نظم و ترتیب، تداوم و بسامد، وجه و آوا» میپردازد. جستار حاضر به بررسی جایگاه روایت‌شناسی نیایش‌ در اشعار شاعران (سنایی، نظامی و عطار) پرداخته است.

روش مطالعه: این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی و با بررسی شماری از روایتهای نیایش این شاعران براساس مباحث «نظم، تداوم، بسامد، وجه و آوا» در چهارچوب نظریه روایت‌شناسی است. در آغاز این مباحث مبانی نظری تحقیق، تبیین میشوند، سپس نمونه های فراوانی از اشعار نیایشی بررسی و ارزیابی میگردند.

یافته ها: شاعران قرن ششم یا همان سبک عراقی، دارندگان روح و احساسات لطیف و حسّاس شعر فارسی هستند، آنچه در اشعار این شاعران میدرخشد‌، استفاده از نیایش و مناجات بعنوان گریزگاه احساسی است. نیایش و مناجات، جدا از بیان کردن احساسات، میتواند ابزاری برای گریز از احساسات، بیان تعلیق، نظم و ترتیب، تداوم، بسامد، وجه یا آوا باشد.

نتیجه گیری: استفاده از نیایش و مناجات در اشعار این شاعران گاهی در مفهومی غیر از معنای اصلی خود بکار رفته است؛ اشعار نیایشی این شاعران از طریق سفر به زمان گذشته و آوردن آن به زمان حال، علاوه بر زیبایی‌آفرینی و تأثیرگذاری، آدمی را به نامیرایی و تسلط بر زمان، امیدوار میکنند و با تطبیق بین زمان نیایش و حجم نیایش، با ضرب‌آهنگ و شتابی نسبتاً بالا، موجب رسایی و تأثیر نیایش در ذهن روایت‌نیوشان میشوند. همچنین رابطه بین دفعات تکرار یک حادثه در داستان و دفعات روایت شده در اشعار این سه شاعر، بیشتر بصورت بسامد مفرد بیان میشوند. فاصله گیری سطوح داستان،گزارش و حضور اندک راوی در اشعار نیایشی این شاعران، گاهی سبب شده است که جزئیات و اطلاعات نسبتاً بیشتری ارائه شوند.

کلمات کلیدی
روایت‌شناختی , نیایش , سنایی , نظامی , عطار

• بوطیقای ساختارگرا، تودوروف. تزوتان، (1382) ترجمۀ احمد نبوی، چاپ دوم، تهران: آگاه.
• بوطیقای ساختاگرا، کالر، جاناتان، (1388) (ساخت‌گرایی، زبانشناسی و مطالعه ادبیات)، ترجمۀ کوروش صفوی، تهران: مینوی خرد.
• تذکره‌الاولیاء، عطار، نیشابوری فریدالدین، (1376) تصحیح نیکلسون، چاپ چهارم، تهران: میلاد.
• خمسه، نظامی گنجوی، الیاس‌بن یوسف (1363)، تصحیح حسن وحید دستگردی، جلد3، چاپ دوم، تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی.
• درآمدی بر رویکرد روایت‌شناختی به داستان روایی، حری، ابوالفضل، (1387) با نگاهی به رمان آینه‌های دردار هوشنگ گلشیری، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، شمارۀ 208، صص 53-78.
• درآمدی نقادانه – زبان‌شناختی بر روایت، تولان، مایکل جی، (1383) ترجمۀ ابوالفضل حری، تهران: نیلوفر.
• دستور زبان داستان، اخوت، احمد، (1371) اصفهان: نشر فردا.
• دیوان اشعار، سنایی غزنوی، ابوالمجد، (1383)، به سعی و اهتمام مدرس رضوی، چاپ 5، تهران: دانشگاه تهران.
• روایت داستان، تئوریهای پایه‌ای داستان‌نویسی، فلکی، محمود، (1382) تهران: بازتاب نگار.
• روایت داستانی بوطیقای معاصر، ریمون کنان، شلومیت، (1387) ترجمۀ ابوالفضل حری، تهران: نیلوفر.
• زمان روایی در رمان احتمالاً گم شده‌ام براساس نظریه ژرارژنت، درودگریان، فرهاد، کوپا، فاطمه، و اکبرپور، سهیلا (1391) مطالعات داستانی، شمارۀ 2، صص 5-17.
• زمان و روایت، قاسمی‎‌پور، قدرت، (1387) ، مجلۀ نقد ادبی، (2) 1، صص 123-144.
• ساختار و تأویل متن، احمدی، بابک، (1388) تهران: نشر مرکز.
• عناصر داستان، میرصادقی، جمال، (1385) تهران: سخن.
• مبانی نظریه ادبی، برتنس، هانس، (1384) ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: ماهی.
• مصیبت‌نامه، عطار، نیشابوری فریدالدین، (1338) به اهتمام عبدالوهاب نورانی وصال، چاپ چهارم، تهران: زوار.
• منطق‌الطیر، عطار، نیشابوری فریدالدین، (1384) به تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ چهارم، تهران: سخن.
• نشانه‌شناسی کاربردی، سجودی، فرزان، (1385) ترجمه فرزانه طاهری، چاپ دوم، تهران: نشر مرکز.
• نظریه‌های روایت، مارتین، رالاس، (1389) ترجمۀ محمد شهبا، تهران: هرمس.